34. Debullando algúns problemas das fabas

Un idioma preciso

Venres, 10 de setembro de 2004

Durante bastante tempo non tivemos claro como debiamos chamarlles en galego á planta que os botánicos denominan Phaseolus vulgaris (vid. imaxes da planta) e que dá eses legumes brancos que nos serven para botarlle ao caldo ou para facer unha fabada.

Algúns dicionarios e vocabularios dicíannos que debiamos empregar faba (o nome máis espallado), pero outros defendían unha opinión diferente e aconsellaban o uso de feixón, argumentando que o nome faba debía reservarse para nomear en galego a Vicia faba (vid. imaxes da planta).

Esta dúbida –que nos permitía imaxinar fabadas feitas sen fabas– aclarouna o Diccionario da Real Academia Galega na súa edición de 1997, ao considerar que faba, feixón e fabeira son tres nomes aceptables en galego[1] para nomear a Phaseolus vulgaris e as súas sementes.[2]

A pesar diso, séguense atopando traballos nos que se mantén aínda a distinción sinalada no primeiro parágrafo, nalgúns casos en boletíns oficiais ou en documentación producida pola propia Administración, se cadra, pola necesidade de darlle un nome galego á Vicia faba. Pero para facer iso non fai falta recorrer a ningunha segmentación artificiosa, pois a Vicia faba é coñecida entre nós como faba loba, faballón ou fabaca, probablemente polo seu maior tamaño e a súa menor calidade en comparación coa faba.

Pero a lea de nomes e especies non acaba aquí, pois outras fontes (como por exemplo o Diccionario galego-castelán de Franco Grande) vinculan faba loba, non a Vicia faba senón ao xénero dos Lupinus, coñecidos en castelán como altramuces, e dos que no noso contorno se cultivan fundamentalmente tres especies (Lupinus luteus, Lupinus albus e Lupinus angustifolius). Tampouco neste caso a documentación galega conseguiu fixar unha denominación estable para elas:

Así por exemplo, o Diccionario das ciencias da natureza e da saúde e o Vocabulario de ciencias naturais empregan altramuz (altramuz amarelo, altramuz branco e altramuz de folla estreita ou chícharo de raposo, respectivamente).

No Gran Diccionario Xerais da lingua úsase chícharo bravo para designar o Lupinus albus.

En diversos diccionarios galegos[3] e en traducións ao galego dos BOE atopamos chícharo de raposo para nomear estas especies (chícharo de raposo amarelo, chícharo de raposo branco e chícharo de raposo azul, respectivamente).

Pero ademais, noutra documentación oficial atopamos tremoceiro (imitando o portugués tremoço ou tremoceiro) como nome galego para as especies dese xénero.

Evidentemente, parece aconsellable intentar reducir esta diversidade, pois pode dificultar a identificación da especie a que aludimos nos casos en que a forma galega non vaia acompañada do nome científico. Desde o noso punto de vista, débese potenciar o uso das formas tradicionais galegas –pois están documentadas desde hai máis de 100 anos–, sobre todo tendo en conta que altramuz e tremoceiro parecen chegar a nós por mediación do castelán e do portugués respectivamente.[4]

En resumo, podemos empregar indistintamente faba e feixón á hora de referirnos á leguminosa Phaseolus vulgaris; evitando recorrer á primeira como nome galego da Vicia faba, pois ese lugar correspóndelle a faba loba. Finalmente, usaremos chícharo de raposo ou chícharo bravo –ou en todo caso tremoceiro– para designar as leguminosas do xénero Lupinus, engadindo o adxectivo que corresponda cando haxa que nomear as especies máis coñecidas entre nós (Lupinus luteus: chícharo de raposo amarelo; Lupinus albus: chícharo de raposo branco; Lupinus angustifolius: chícharo de raposo azul ou chícharo de raposo de folla estreita).

----------------------------------

[1] Unha opinión semellante exprésaa Luís Daviña Facal en dous artigos (páx. 53-56) de Lingua e ciencia. Fundaméntaa no argumento de que o Phaseolus, unha especie que chegou de América e se espallou a partir do século xviii, foi substituíndo a variedade tradicional –a Vicia faba–, á que lle roubou tamén o nome polo que se coñecía (faba), de forma semellante a como o millo importado de América (Zea mays) lle foi roubando á vez o nome e a superficie de cultivo ao Panicum miliaceum, que pasou a denominarse paínzo ou millo miúdo.

[2] A algunhas variedades de Phaseolus consómeselles tamén a vaíña que protexe as sementes cando estas se están formando; estas vaíñas reciben o nome de feixón verde ou cornella (ES: judía verde, EN: green bean).

[3] Aparece, por exemplo, no Diccionario gallego-castellano de Marcial Valladares (1884), no Diccionario galego-castelán de Leandro Carré (1928), no Diccionario enciclopédico gallego-castellano de Eladio Rodríguez González (1958) ou no Diccionario Cumio da lingua galega, por poñer algúns exemplos.

[4] O inglés e o francés denominan lupin e lupine, respectivamente, ás distintas especies deste xénero.