Juan Ortiz: «O equipo de restauradores que traballou na reconstrución de Notre-Dame tivo en conta a nosa experiencia no desenvolvemento do seu traballo»

Se algo se demostrou nas últimas décadas é que a tecnoloxía é unha das grandes aliadas da investigación científica. A mellora da precisión e eficiencia dos procesos, o aumento da conectividade global ou a democratización de ferramentas que, antigamente, eran soamente accesibles para uns poucos, son só unha pequena mostra do que pode achegar á nosa sociedade. 

Desta forma, a tecnoloxía supuxo un antes e un despois en multitude de campos de investigación, revolucionando técnicas tan útiles como a fotogrametría: un procedemento que permite, a través da fotografía, definir con precisión a forma, dimensións e posición no espazo dun obxecto, e cuxas aplicacións van desde a creación de mapas topográficos ao rexistro de monumentos e xacementos arqueolóxicos.

Para mergullarnos neste apaixonante universo, hoxe recorremos a unha das voces máis consolidadas neste ámbito: a de Juan Ortiz Sanz, investigador e docente da área de Enxeñería Agroforestal do Campus Terra e membro do Grupo de investigación CIGEO.

-Boa parte da súa investigación céntrase na fotogrametría de baixo custo. Que o levou a apostar por esta tecnoloxía e cales foron as súas principais aplicacións?

-Foron varias as razóns polas que apostei por esta tecnoloxía. A primeira delas é persoal, pois sempre fun moi afeccionado á fotografía e cando descubrín o seu uso como ferramenta técnica de medida de coordenadas XYZ, en 3D, de puntos visibles, que é o que se consegue mediante fotogrametría, interesoume aínda máis.

O segundo motivo foi comprobar a facilidade coa que era posible comezar a traballar con ela, grazas a algunhas ferramentas informáticas gratuítas, moi intuitivas e sinxelas que comezaron a aparecer hai unhas décadas.

A terceira razón foi a aparición das cámaras dixitais, unha verdadeira revolución neste campo. E a última razón foi a incorporación das cámaras aos teléfonos móbiles.

Todo iso fixo que a fotogrametría evolucionase tal e como no seu día fomos capaces de prever e fixo que a aposta fose gañadora, pois vimos claramente algunhas grandes vantaxes desta técnica respecto a outras.

Hoxe en día, a fotogrametría abaratouse e simplificouse moito, de modo que experimentou unha difusión enorme, tanto no seu uso máis popular, con aplicacións gratuítas de teléfonos móbiles que pode utilizar calquera, como no seu uso máis sofisticado.

Respecto ás máis populares, o noso grupo foi pioneiro a nivel internacional no ensino on-line de fotogrametría a estudantes de instituto, co campionato D3MOBILE. 

En canto ás máis sofisticadas, as dúas liñas máis importantes nas que traballei son a súa aplicación ao rexistro 3D de bens patrimoniais, principalmente arquitectónicos e arqueolóxicos, e á medición de deformacións en ensaios de caracterización de diversos tipos de materiais de construción, como a terra ou a madeira, tanto en laboratorio como in situ.

-Traballou tanto na documentación do patrimonio como na caracterización de madeira estrutural. Que desafíos e oportunidades presenta cada un destes campos desde o punto de vista fotogramétrico?

-No campo patrimonial, eu creo que algúns dos desafíos na actualidade son o desenvolvemento de máis ferramentas de documentación que faciliten a integración de tecnoloxías diferentes, como drons, LiDAR (Light Detection and Ranging) ou intelixencia artificial, particularmente no caso de patrimonio mergullado e no comportamento estrutural de edificios monumentais.

En canto á madeira e outros materiais estruturais, destacaría a optimización robotizada de roteiros de drons en voos fotogramétricos para o rexistro de movementos e deformacións na monitorización e a realización de probas de carga de estruturas ou a detección do eixo e seccións de elementos estruturais, que mellore o seu uso como ferramenta de validación de métodos de cálculo, sempre co reto de conseguir unha maior cantidade de medidas cun menor custo e maiores precisión e exactitude. 

-Na súa carreira profesional destaca a documentación fotogramétrica das cubertas sobre o Pórtico da Gloria na Catedral de Santiago. Que aprendeu dese proxecto e que impacto tivo na súa traxectoria científica?

-É sen dúbida un dos proxectos dos que gardo un mellor recordo. Supuxo un fito no noso traballo, cun reto moi complexo nun momento no que as tecnoloxías que utilizamos estaban moito menos desenvolvidas que agora. Hai un compoñente emocional importante polo significado de traballar alí.

Como anécdotas, dicir que montamos unha pequena oficina no máis alto do propio campanario da torre da carraca, na cuberta que hoxe en día visitan os turistas, con dous computadores e unhas mesas, nas que metiamos tamén pértegas, cordas, cámaras…

Foi un reto enorme e aprendemos moitísimo, sobre todo da realización práctica dos traballos de documentación, que nunca perdemos de vista, pois sempre pensamos na aplicabilidade do que facemos por parte dos profesionais do sector da enxeñería, a arquitectura ou a arqueoloxía.

Na miña traxectoria profesional supuxo un importante impulso, pois formou parte dunha das primeiras teses doutorais que dirixín, un dos primeiros artigos de impacto que publiquei e, co tempo, que grandes equipos de restauradores de prestixio internacional, como os que traballaron na recente reconstrución de Notre-Dame en París, tivesen en conta a nosa experiencia no desenvolvemento do seu traballo.

-Vostede liderou tamén proxectos como D3MOBILE, que busca achegar a fotogrametría a estudantes non universitarios. Por que considera importante divulgar esta tecnoloxía entre os máis novos?

-Como sempre houbo aplicacións fotogramétricas gratuítas, desde que se incorporou unha cámara a todos os móbiles e co desenvolvemento da internet, vin claro o potencial que tiña a fotogrametría para implementar un proxecto e-learning.

Comezamos cunha experiencia a nivel nacional, pero ao ano seguinte vimos que o paso a internacional era posible e lanzámonos a facer as dez edicións que finalmente houbo.

A min paréceme moi importante divulgar a técnica entre alumnos destas idades, porque é unha ferramenta moi fácil de entender e moi intuitiva, que se aplica hoxe en día xa practicamente a todos os campos profesionais.

Se aprenden a estas idades, estuden o que estuden ou traballen no que traballen despois, xa saberán da súa existencia e do seu potencial, podendo mesmo profundar máis entón nela e utilizala para representar en 3D calquera obxecto real, mellorar as súas presentacións, realizar medicións precisas e exactas en 3D coa cámara do teléfono ou calquera outra etc. 

-No seu traballo é habitual o uso de tecnoloxías accesibles, como cámaras de usuario ou software gratuíto. Cre que a democratización tecnolóxica está a transformar a forma en que se investiga e se ensina?

-Desde logo, como sempre ocorreu: fai corenta anos, moi poucas persoas tiñan cámaras de cinema super 8 ou vídeo, pero hoxe en día todos a temos e todos sabemos utilizala. Nesa época, a forma de ensinar e de investigar non tiña nada que ver coa de agora.

Con todo e, por outra banda, eu creo que é moi importante saber que, aínda que a forma de ensinar ou de investigar evolucione, non debemos perder de vista o fundamento do que se ensina ou investiga, pois a tecnoloxía só achega e mellora ferramentas que permiten xerar máis coñecemento mediante investigación, pero o importante é ese coñecemento xerado e a súa transmisión aos alumnos, máis que a aprendizaxe da ferramenta en si mesmo, aínda que tamén isto ten a súa importancia, claro.

-Pertence ao grupo de investigación CIGEO. Que liñas de investigación están a desenvolver actualmente e como se enmarcan dentro dos obxectivos estratéxicos do Campus Terra?

-As liñas de investigación que desenvolve actualmente o grupo clasifícanse en catro bloques: Enxeñería de costas e da auga; Infraestruturas de transporte; Xeomática e Construción Civil.

Todas elas contribúen en maior ou menor medida aos obxectivos estratéxicos de investigación do Campus Terra, pois contamos con persoas realizando doutoramento industrial, axudas Ramón e Cajal, formado parte de equipos multidisciplinares con outras facultades e universidades, internacionalización etc.

Destacar neste sentido que o grupo CIGEO participa activamente no obxectivo estratéxico de consolidación do Instituto de Investigación en Saúde Global e Desenvolvemento Sostible (iTERRA) da Universidade de Santiago de Compostela (USC), principalmente no eixo temático Tecnoloxías dixitais e intelixencia artificial.

-Vostede deu clase durante máis de 25 anos, como evolucionou a súa forma de ensinar e de relacionarse co estudantado nestes anos?

-A forma de ensinar evolucionou moito, sobre todo no sentido de que entón era en ocasións complexo e caro conseguir e proporcionar información aos estudantes, mentres hoxe en día, o exceso de información pode chegar a constituír incluso un problema.

Polo demais, as novas tecnoloxías permiten, por exemplo, unha avaliación continua máis áxil, pero a esencia do que se ensina, o máis importante, non cambiou moito. En canto á forma de relacionarme cos meus alumnos, a variación máis importante creo que deriva da xeneralización do uso da internet e as posibilidades que brinda unha canle de comunicación inexistente cando eu empecei a dar clase.

-Por último, e mirando ao futuro, que retos científicos e docentes ilusiónanlle especialmente nesta etapa da súa carreira?

-Os retos seguen sendo os que tiven sempre, apaixóname obter coordenadas XYZ, de moi alta precisión e exactitude, de puntos reais mediante esta técnica, empregando equipos gratuítos ou de baixo custo, que antes requirían en ocasións enormes investimentos en equipamento, custo e podían implicar risco para as persoas encargadas de conseguilas. Iso non cambiou moito.

No campo da docencia tampouco hai moitos cambios, a mesma ilusión de sempre por axudar a formar enxeñeiros que sigan contribuíndo co seu traballo a que a sociedade sexa mellor e a doutores en enxeñería que continúen xerando coñecemento.

Teño tamén a fortuna de formar parte dos equipos docentes de titulacións de humanidades e de ciencias sociais, un orgullo tamén para min, pois dalgún modo, ensinar tamén aos futuros profesionais especialistas en servizos culturais, sen formación en xeomática, supón poñer en práctica boa parte do coñecemento xerado coa investigación en fotogrametría de baixo custo.