María Portela Barral: «Que o sector da construción con formigón queira incorporar a madeira nos seus proxectos é unha gran noticia»
Sostible. Dispoñible. Eficiente e elegante. As posibilidades da madeira dentro do universo da construción son enormes. Tanto como os desafíos que afronta para converterse nunha alternativa real, ou mesmo complemento, a materiais tan consolidados como o formigón.
Destes retos e do potencial da madeira conversamos con María Portela Barral, enxeñeira de Montes na Escola Politécnica Superior de Enxeñería do Campus Terra e investigadora da Plataforma de Enxeñería da Madeira Estrutural (PEMADE). Un grupo de investigación que desde o 2008 traballou arreo nun campo estratéxico tendo en conta os obxectivos que ten o planeta en ámbitos como o da sustentabilidade.
-A súa traxectoria profesional está estreitamente ligada á madeira como material de construción. Que a levou a especializarse neste campo?
-Estudei Enxeñería de Montes na Escola Politécnica Superior de Enxeñería no campus de Lugo, aínda que me decantei por unha carreira de enxeñería sempre sentín atracción cara ao mundo da arte, os materiais naturais e a artesanía.
De casualidade, case finalizando a miña formación nesta escola, topeime co laboratorio de PEMADE e co traballo que o seu director, Manuel Guaita, estaba a liderar desde o campus de Lugo.
Quedei sorprendida da investigación tan punteira que existía ao redor da madeira estrutural, e das posibilidades que este material ofrecía nunha construción moderna e respectuosa co planeta.
Pareceume unha oportunidade marabillosa na que poder compaxinar a miña formación técnica e satisfacer tamén a miña curiosidade cara a un material tan vinculado co artístico, co natural e con nosa propia historia.
-PEMADE é un referente en investigación sobre enxeñería da madeira estrutural. Cal é o papel do laboratorio na promoción da sustentabilidade na construción?
-A investigación e o traballo desenvolvido desde PEMADE pon en valor o uso da madeira como un material de uso estrutural. E non é nada novo, xa que como sabemos, a madeira utilizouse para a construción das nosas casas desde a antigüidade.
Aínda que é certo que co paso dos anos foron aparecendo novos materiais, e que cobraron gran protagonismo, o sector da madeira non deixou de evolucionar e de tecnificarse, dispoñendo hoxe en día dunha gran variedade de produtos homologados fabricados por industrias punteiras e de gran nivel.
Hoxe en día, a madeira tamén ocupa o seu lugar protagonista, xunto con eses novos materiais, pero no seu caso compartindo o carácter innovador actual coa súa orixe natural. E aí está unha das súas grandes vantaxes e o que a converte nun ben tan prezado, a súa natureza.
En PEMADE consideramos que a capacidade de secuestro de carbono da madeira e a súa condición de material renovable son uns dos moitos aspectos que deben poñerse en valor para incorporar a madeira como un material máis para o desenvolvemento dos nosos espazos urbanos.
Apoiamos esta idea desde os proxectos nos que traballamos e a través da formación na que tamén estamos implicados. Esa formación impartida desde a Escola Politécnica do Campus de Lugo é fundamental non só para dispoñer de máis persoal cualificado experto na madeira estrutural desde un punto de vista técnico, senón tamén no coñecemento profundo da natureza do material, só así é posible comprender o seu comportamento mecánico, e os beneficios ambientais que achega ao planeta e aos que o habitamos.
-Actualmente está a desenvolver a súa tese doutoral sobre o comportamento mecánico e desenvolvemento de produtos e sistemas construtivos en base madeira. Podería adiantarnos algunhas das principais liñas de investigación?
-Para o desenvolvemento da miña tese quixemos estudar as posibilidades de aplicación de técnicas acústicas non destrutivas na estimación das propiedades mecánicas da madeira de carballo. Realizáronse medicións en árbores, trozas, táboas e láminas con unións dentadas fabricadas a partir desta especie.
Os resultados destas medicións compáranse entre eles buscando atopar as variables que nos axuden a relacionalas e, desta maneira, partindo dunha medición con estas técnicas non destrutivas, realizada na árbore en pé, poderiamos estimar as propiedades mecánicas da madeira procedente desa árbore, o cal é de gran interese á hora de servir como ferramenta para a selección de árbores e destino final de cada un deles.
No caso da madeira de carballo, e das condicións de crecemento e xestión na nosa comunidade, dispoñer de investigación en relación á súa aplicación como madeira estrutural é poñer en valor o noso recurso forestal autóctono, e achegar ferramentas que faciliten a súa selección e aproveitamento, ofrecendo ademais un maior valor engadido ao produto final.
-Un dos retos da construción con madeira é garantir a resistencia e durabilidade do material. Como axudan as tecnoloxías de análises, como a correlación de imaxes dixitais ou a emisión acústica, a avaliar e mellorar estas propiedades?
-A investigación actual no campo da madeira estrutural demóstranos que existen infinitas tecnoloxías de gran axuda para coñecer mellor o material e que nos permiten obter o seu máximo aproveitamento en produtos de calidade que teñan unha aplicación real e de éxito. A correlación dixital de imaxes (DIC) é unha delas.
Esta técnica utilízase en distintos campos, no caso de PEMADE aplicamos DIC como un complemento a un ensaio de laboratorio do cal queremos extraer de maneira moi detallada información sobre o que está a pasar nunha zona concreta da probeta no transcurso do ensaio. Por exemplo, como se deforma unha viga de madeira nos apoios ao ser sometida a carga? Ou, cal é o desprazamento que imos obter nunha determinada conexión entre dous elementos de madeira, ou nunha conexión entre madeira e outro material?
A cantidade e calidade de información obtida coa aplicación destas técnicas é de gran axuda para entender mellor o comportamento do material e propoñer melloras no desenvolvemento de novos produtos.
As técnicas acústicas non destrutivas presentan a principal vantaxe de, como di o seu nome, non ser necesario destruír o material, é dicir, non é preciso chegar á rotura da madeira para extraer información do ensaio.
No laboratorio utilizamos esta tecnoloxía nas distintas fases de transformación da madeira, desde árbore ao produto final. Esta investigación permite dispoñer de resultados para a aplicación de diferentes equipos acústicos, que despois poden ser incorporados a nivel industrial, por parte de serradoiros, fabricantes de madeira técnica, todo iso pensado para que sexa posible dispoñer de ferramentas que axuden no coñecemento das propiedades físicas e mecánicas da madeira e á selección do material.
-O uso de especies de crecemento rápido como o chopo está a gañar relevancia na fabricación de produtos de madeira estrutural. Como contribúe esta tendencia á economía circular e á redución da pegada de carbono?
-O auxe da madeira na construción leva consigo a necesidade de formular a dispoñibilidade do recurso e a optimización do seu aproveitamento. Así como dicía antes que decantarse polo uso de madeira como material de construción é unha opción respectuosa co planeta, a sustentabilidade que vai asociada ao material non depende só do material e da súa natureza, depende tamén da xestión que nós facemos del.
Non basta con propoñer produtos de madeira que incorporen especies de crecemento rápido, o fundamental é como xestionamos esas plantacións forestais, como transformamos o recurso e como o aplicamos finalmente.
No noso territorio conviven diferentes especies forestais, cada unha delas cunhas calidades concretas que lle achegan unhas determinadas propiedades mecánicas. Dependerá dos nosos obxectivos de resistencia e durabilidade para utilizar unhas ou outras, o que si é un gran avance e ofrece grandes oportunidades é dispoñer de traballos de caracterización de especies que ata o momento non estaban incluídas na normativa de madeira estrutural, como é o caso do chopo en España, e que permiten, coñecidas as súas propiedades mecánicas, aplicalas con seguridade formando parte de proxectos de arquitectura.
-A investigación en materiais compostos, como a combinación de madeira e formigón, parece abrir novas posibilidades. Que aplicacións prácticas podería ter esta tecnoloxía na construción?
-Que o sector da construción con formigón queira incorporar a madeira nos seus proxectos é unha gran noticia. Que cada vez haxa máis empresas e particulares con interese en construír e ofrecer ao mercado solucións de menor impacto ambiental é un gran avance. A investigación nesta liña enfócase ao desenvolvemento de produtos mixtos conectados de maneira que ambos os materiais traballen de modo solidario, mellorando a resistencia, o illamento acústico e o comportamento ante o lume do produto final.
En definitiva, as propostas mixtas madeira-formigón permiten combinar materiais, aproveitar as vantaxes de ambos e reducir a pegada de carbono na construción.
-Desde a súa experiencia en investigación e docencia, que cre que fai falta para que a madeira gañe máis protagonismo no sector da construción fronte a materiais como o formigón ou o aceiro?
-Avanzamos moito na divulgación das propiedades da madeira como material estrutural. Hai 15 anos, desde o eido universitario, falabamos das vantaxes da madeira e poñiamos como exemplo algunha obra singular nalgún lugar de Europa. Hoxe falamos de todos os casos, que son moitos, de aplicación da madeira como material protagonista na construción en España e en Galicia. Estas obras xa non son tan singulares, e pasaron a formar parte do noso modelo de desenvolvemento urbano.
Creo que o foco xa está posto no material, agora temos que seguir traballando para que estas obras e novos proxectos execútense con éxito e evolucionen adecuadamente. Para ese éxito é fundamental dispoñer dun recurso forestal de calidade, que asegure a dispoñibilidade de material e a súa adecuada xestión, responsable e sostible, e tamén de profesionais que teñen a súa disposición unha formación completa e de calidade no uso da madeira en toda a cadea de transformación do material, incluíndo o deseño e o cálculo.
-PEMADE colabora con empresas e administracións públicas. Podería compartir algún exemplo de transferencia de coñecemento que tivese un impacto destacado no sector?
-PEMADE é unha plataforma de investigación de pequeno tamaño e formada por un grupo reducido de persoas. A pesar diso, é certo que desde a súa creación no ano 2008, foron moitos, moitísimos, os proxectos que se desenvolveron desde este laboratorio en relación ao uso da madeira como material estrutural.
Temos a sorte de rodearnos de empresas do sector implicadas na investigación e en facer realidade a transferencia de coñecemento desde a universidade, e ademais contamos con xeniais compañeiros e compañeiras doutras universidades e centros de investigación cos que facemos equipo.
Non podería mencionar un caso concreto, creo que todo o noso traballo está conectado, desde o primeiro proxecto no ano 2008 ata os proxectos que estamos a desenvolver actualmente, cada un é consecuencia do anterior, e isto é sinal de que o sector segue avanzando e de que a administración nos apoia neste camiño.
-Para finalizar, que mensaxe lle daría aos novos estudantes que aspiran a acadar unha carreira no ámbito da enxeñería forestal e a sustentabilidade na construción?
-Hoxe en día, poder estudar unha carreira vinculada ao medio natural ofréceche a posibilidade de, nun futuro, achegar solucións para a conservación de recursos naturais e contribuír á evolución da nosa sociedade desde unha perspectiva de ecoloxía social, claves para abordar a magnitude da crise climática e manter o planeta habitable.
Se ese pensamento resoa neles e nelas, entón, gozarán moito do seu traballo, pero tamén da súa formación.