Vanesa García: «A resistencia aos antimicrobianos podería converterse na primeira causa de morte no mundo»
Son moitos os prismas a través dos que se pode observar o mundo da saúde pública. E co paso do tempo, a importancia de facer que compartan espazos e tecer redes de colaboración faise máis patente.
A confluencia de perspectivas e o afloramento de sinerxías que acaban por tornarse ineludibles converte cada elo da cadea global nunha parte esencial para poder superar retos como o da alimentación, a seguridade alimentaria ou a resistencia aos antimicrobianos.
Labores como o diagnóstico e caracterización de bacterias patóxenas transmitidas por alimentos, o seguimento de microorganismos de alto risco e o estudo do seu papel na diseminación da resistencia aos antimicrobianos resultan cruciais para que perspectivas como ‘One Health’ poidan desenvolverse na súa dimensión máis completa.
Unha dimensión moi ampla que Vanesa García Menéndez, doutora pola Universidade de Oviedo, coñece á perfección.
A súa ampla bagaxe profesional, avalada por 15 anos de traxectoria profesional nos que realizou, entre outras moitas cousas, 11 proxectos, 4 contratos no sector privado e máis de 40 publicacións científicas, permítenlle gozar dunha consolidada visión sobre o transversal mundo da seguridade alimentaria e a multitude de actores que entran en xogo na súa consecución.
Membro do Laboratorio de Referencia de Escherichia coli da USC, investigadora no Plan Nacional de Resistencia Antibióticos (PRAN) e, nos próximos días, profesora axudante doutora no Campus Terra, Vanesa García divide o seu tempo entre a investigación e a docencia nos campos da Microbioloxía, Viroloxía e Tecnoloxía e Seguridade Alimentaria.
Hoxe botamos man da súa experiencia e da súa voz para que nos descubra algúns dos segredos deste ámbito científico tan crítico para o futuro máis inmediato da nosa sociedade…
-A súa experiencia e traxectoria investigadora pivotan sobre a idea de ‘One Health’ ou dunha Única Saúde, un concepto introducido a principios deste século que está a dar moito que falar no ámbito da saúde. En que se basea este enfoque?
-De acordo con a Organización Mundial de Sanidade Animal (OMSA), o 60% dos axentes patóxenos que causan enfermidades nos seres humanos teñen a súa orixe en animais domésticos e silvestres, e o 75% das enfermidades infecciosas emerxentes teñen orixe animal.
O concepto de ‘One Heath’ ou da Saúde Única resulta esencial para o control, tanto de enfermidades zoonósicas como de numerosos problemas transversais: a resistencia aos antimicrobianos, a seguridade alimentaria, ou o cambio climático, entre outros.
A redefinición do concepto ‘One Health’, actualizada en decembro do 2021 polo cuadripartito OMSA, Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura (FAO), Organización Mundial da Saúde (WHO) e Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente (UNEP), establece que ‘One Health’ é moito máis que a colaboración interdisciplinaria entre medicina humana e veterinaria, requirindo intercambios multidisciplinarios entre diferentes campos científicos e tecnolóxicos sen esquecer a achega fundamental das humanidades e as ciencias sociais.
Esta colaboración multidisciplinar é a filosofía que utilizamos nas nosas propostas de investigación desde hai anos, e estanos funcionando moi ben, como reflicten os resultados obtidos.
-Que vantaxes pode achegar aplicar unha perspectiva transversal e interdependente?
-É a única abordaxe posible para facer fronte ás prioridades globais, como son o cambio climático, garantir a alimentación segura ou a resistencia aos antibióticos. Non o digo eu, dino as institucións arriba mencionadas (WHO, FAO, OMSA, UNEP).
-Un dos seus proxectos máis recentes foi a realización dun estudo sobre a presenza de bacterias multirresistentes en carne de supermercado, concluíndo que un 40% das mostras estaban contaminadas. Como se pode actuar para atallar este problema?
-No meu grupo, levamos traballando en seguridade alimentaria e no concepto ‘From Farm to Fork’ desde hai moitos anos. En concreto, o estudo mencionado forma parte dun proxecto nacional PID2019-104439RB-C21 terminado a finais do 2023, no que analizamos un centenar de carnes (polo, pavo, porco e tenreira) adquiridas directamente nos puntos de venda ao consumidor.
A pesar de que, na maioría dos casos, a calidade microbiolóxica atopábase dentro dos límites de seguridade, baseándose nos recontos, o protocolo que deseñamos e aplicamos no estudo permitiunos recuperar cepas de Escherichia coli e de Klebsiella pneumoniae multirresistentes nun 40% de todas as mostras.
O estudo, que foi presentado no Congreso Europeo de Microbioloxía Clínica e Enfermidades Infecciosas (ECCMID), en Copenhague o ano pasado, chamou a atención mesmo de representantes da EFSA. Desafortunadamente tamén xerou moita alarma. Con todo, explicamos a diferentes medios que os nosos achados mostran unha tendencia á baixa, con respecto das nosas publicacións previas, e en liña cos informes da EFSA.
Tamén explicamos que “Educación, cociñado e manipulación adecuada” son claves para reducir as infeccións polas “súper bacterias” en alimentos. Doutra banda, as distintas administracións implicadas en seguridade alimentaria como a AESAN ou EFSA velan pola saúde do consumidor, e por suposto, hai que lembrar o labor dos inspectores de saúde pública, moitos dos cales son veterinarios que saen deste campus.
-A resistencia bacteriana aos antibióticos é unha problemática cuxas consecuencias, como vimos, xa estamos a sufrir. Que supón para a alimentación global esta dinámica?
-Efectivamente, estamos a sufrir as consecuencias da resistencia aos antimicrobianos, o que coñecemos como a pandemia silenciosa, unha pandemia que se estima que podería chegar a causar dez millóns de mortes ao ano en 2050 e converterse na primeira causa de morte no mundo, se non tomamos medidas. De feito, a WHO sinalou á resistencia aos antimicrobianos como unha das 10 principais ameazas de saúde pública global ás que nos enfrontamos.
Hai que lembrar que a resistencia aos antimicrobianos pon en perigo a seguridade alimentaria, a produción sostible e, a nivel mundial, a estratexia "Da Granxa á Mesa", que é o corazón do Pacto Verde Europeo. E entre os retos para o 2030 temos a redución do 50% nas vendas de antibióticos.
As bacterias resistentes atópanse en todos os ecosistemas e poden transmitirse, desde os sistemas de produción agrícola a través da cadea alimentaria, ata o consumidor, o cal se expón través da inxestión dos alimentos contaminados. Ademais, as resistencias antimicrobianas poden facer que as enfermidades zoonósicas de transmisión alimentaria sexan máis difíciles de tratar.
-De que ferramentas e estratexias dispoñemos para inverter esta tendencia?
-Existen diversas estratexias e plans de control tanto a nivel internacional como nacional para abordar o desafío da resistencia aos antibióticos de maneira efectiva e protexer a seguridade alimentaria e a saúde pública a curto e longo prazo.
Por exemplo, a nivel nacional temos o Plan nacional frente a la Resistencia a los Antibióticos (PRAN), que é un plan estratéxico e de acción, aprobado no ano 2014, cuxo obxectivo é reducir o risco de selección e diseminación de resistencia aos antibióticos baixo a perspectiva ‘One Health’.
O PRAN ten 6 liñas de acción comúns para a saúde humana, animal e do medioambiente, entre elas a vixilancia do consumo de antibióticos e o control da resistencia aos mesmos, así como a formación aos profesionais, a comunicación e concienciación da poboación sobre esta problemática. Tamén existen programas de vixilancia de resistencia aos antimicrobianos en distintos puntos da cadea alimentaria.
Por exemplo, o Plan Nacional del Control Oficial de la Cadena Alimentaria (PNCOCA) que describe os sistemas de control oficial ao longo de toda a cadea alimentaria en España, desde a produción primaria ata os puntos de venda ao consumidor final, inclúe a vixilancia de resistencias aos antimicrobianos de axentes zoonósicos alimentarios.
Tamén é importante a promoción de prácticas sostibles que reduzan a necesidade de antibióticos no sector primario, o fomento da investigación e desenvolvemento de novos antibióticos e alternativas terapéuticas, así como a educación e concienciación sobre o uso responsable de antibióticos na medicina humana e veterinaria.
-Vostede pertence ao grupo LREC ou Laboratorio de Referencia de Escherichia coli da USC. Cales son as súas liñas de investigación actuais?
-Actualmente, no grupo LREC hai dúas liñas de investigación. Concretamente a liña na que eu traballo, liderada pola catedrática Azucena Mora, é a de seguridade alimentaria, resistencia a antimicrobianos e ‘One Health’. Os nosos proxectos céntranse en enterobacterias multirresistentes (súper bacterias), incluídas aquelas resistentes a cefalosporinas de terceira e cuarta xeración e/o aos carbapenémicos, especialmente E. coli e K. pneumoniae, como patógenos de prioridade crítica para a WHO porque poden provocar infeccións graves, entre elas, infeccións do tracto urinario (ITU).
O principal reservorio destas bacterias causantes de ITU é fundamentalmente a propia microbiota do paciente, e unha fonte potencial de adquisición, os alimentos. Así, nós buscamos estas bacterias non só nos alimentos, senón tamén nos animais de produción, animais de compañía, fauna silvestre e medio ambiente; caracterizámolas e comparamos as súas características coas que se recuperan de ITU.
Establecemos cal é o fluxo destas bacterias entre os diferentes nichos que abarca o concepto ‘One Health’ para identificar e establecer puntos de intervención co fin de cortar a súa transmisión desde a granxa á mesa e ao medio ambiente. É importante lembrar que a Sociedad Española de Enfermedades Infecciosas y Microbiología Clínica (SEIMC), da que son membro, advirte de que en 2023 producíronse máis de 20.000 defuncións por infeccións multirresistentes, o que significa que en España “están a ocorrer 20 veces máis mortes por esta causa que por accidentes de tráfico”. As ITU son a causa máis frecuente de morte por infección multirresistente, e E. coli resistente a cefalosporinas de espectro ampliado, a etioloxía máis frecuente.
Neste contexto, terminamos con éxito o proxecto nacional “Seguridade alimentaria: estudo de clons de alto risco como candidatos vacinais e aplicación de estratexias anti-biofilme baseadas en Quorum Sensing”, onde colaboramos con distintas institucións (Hospital Universitario Central de Asturias, Centro de Investigación Biomédica de la Rioja, Universidade de Copenhague, Instituto Federal de Avaliación de Riscos de Alemaña (BfR)).
Entre outros achados, constatamos que clons específicos de E. coli recuperados de mostras de carne e de ITU presentan unha alta similitude xenómica e unha capacidade similar, en ensaios celulares in vitro, de adherirse e invadir células epiteliales de vexiga.
Agora, volvemos a conseguir financiamento da axencia estatal de investigación para continuar esta liña de investigación “Seguridade alimentaria: monitorización integrada de antibiorresistencias e dianas de intervención do medio ambiente, á granxa e á mesa”, o cal nos alegra enormemente. Ademais, tamén colaboramos directamente co PRAN, coa AESAN, de cuxo comité científico forma parte a Dra. Azucena Mora, e ademais temos contratos con varias empresas do sector veterinario para o apoio no uso de alternativas aos antibióticos.
Persoalmente estou moi contenta e agradecida ao Campus Terra, porque recentemente conseguín financiamento como investigadora principal para desenvolver o proxecto “Estudo do xabaril como reservorio de cepas de E. coli con capacidade patóxena extraintestinal para o home/ JABACOLIX” dentro da convocatoria de “Proxectos Colaborativos Campus Terra, Universidade de Santiago de Compostela (USC)”.
Un proxecto en colaboración co grupo de Medicina Interna Veterinaria e a Dra. Ana López Beceiro, tamén do Campus Terra, que nos permitirá non só fortalecer e complementar as liñas de investigación de ambos os grupos, senón tamén iniciar na investigación a estudantes deste campus.
Neste sentido, os proxectos do LREC liderados tanto pola Dra. A. Mora como por min, foron, xunto co respaldo das axudas do Campus Terra, fonte de financiamento de mozos como Sofía Travers, Carla Polo, Leticia Carballeira e Pablo Gallego, alumnos do Grao en Veterinaria e Bioquímica que grazas a estas axudas se iniciaron no fascinante mundo da investigación.
Ademais da actividade investigadora, tamén realizamos difusión e comunicación dos nosos proxectos. De feito, estamos a participar, xunto con outros grupos do Campus Terra, no proxecto FECYT “Ciencia á Feira” mediante o cal daremos a coñecer a problemática das resistencias aos antibióticos en colexios e feiras de diferentes municipios de Lugo.
Tamén mencionar que participo na organización científica do “Congreso Ibérico da Mocidade Investigadora do Campus Terra "Raíces do coñecemento" (que se celebrará en outubro), unha iniciativa do Campus Terra que ofrece unha oportunidade única, tanto a alumnos de Grao e Mestrado como a mozos investigadores, de coñecer as excelentes liñas de investigación que se desenvolven neste Campus.
-Que importancia teñen este tipo de agrupacións científicas no panorama actual?
-A obtención de financiamento actualmente é cada vez máis difícil, polo que formar parte de agrupacións científicas, onde se suma o potencial dun grupo de científicos aumenta as posibilidades de seguir crecendo en investigación. Neste sentido, estar integrado dentro dun grupo ou agrupación é importante.
Neste caso o LREC é un grupo de referencia competitiva da Xunta de Galicia, de tal maneira que obtivemos financiamento da Xunta de Galicia grazas ao cumprimento duns requisitos e á suma das actividades investigadoras de todos os membros do grupo. Ter dúas liñas de investigación fortalécenos. A idea é que vaian incrementándose a medida que os “junior” convertámonos en “senior”, e formemos a mozos novos.
-Durante a súa carreira, realizou varias estancias internacionais que, entre outras cousas, seguro ampliaron os seus horizontes como investigadora. Con que queda destas experiencias?
A miña tese doutoral desenvolveuse baixo un convenio de cotutela entre a Universidad de Oviedo e a Universidade de Osnabrück (Alemaña), a través do cal realicei dúas estancias de 6 e 3 meses en Osnabrück, o que me permitiu obter o título de doutora por ambas as universidades. Posteriormente, fun beneficiaria dunha axuda posdoutoral da Xunta de Galicia, o que me deu a oportunidade de irme á Universidade de Copenhague por 30 meses.
Durante estas estancias, tiven a sorte de colaborar e coñecer investigadores de diferentes partes do mundo, adquirir unha perspectiva global sobre o meu campo de estudo, aprender novas metodoloxías, enfoques e culturas científicas, que foron fundamentais para ampliar os meus horizontes e seguir crecendo.
En base á miña experiencia, as estancias son esenciais para calquera investigador. Non se trata só de adquirir coñecementos e habilidades novas, é integrarse nun grupo novo, traballar en equipo, a coordinación, a colaboración e abrir a mente. É unha excelente oportunidade de aprendizaxe e crecemento profesional e persoal. Desas estancias quedaron amigos e colaboradores que incorporamos aos nosos proxectos. Supoñen ademais unha oportunidade para que os nosos estudantes poidan ter a mesma oportunidade que eu tiven no seu día.
-No marco da súa estancia na Universidade de Copenhague, o seu traballo centrouse na identificación de xenes esenciais na bacteria Escherichia coli uropatóxena, principal causante das infeccións de ouriños en humanos. Cales foron as conclusións deste traballo?
-No proxecto que desenvolvín na miña estancia na Universidade de Copenhague, aplicando a metodoloxía TraDIS, identificamos e validamos xenes esenciais para o crecemento de E. coli uropatóxena en medios de cultivo e, para causar unha ITU, vimos que estes xenes difiren segundo o medio de cultivo. Ademais, melloramos o modelo murino de infección urinaria, identificando e confirmando varios factores relevantes durante o desenvolvemento dunha ITU, os cales poderían ser dianas para o desenvolvemento de novas terapias ou tratamentos fronte ás ITU.
Durante esta estancia tamén puiden participar noutros proxectos e colaborar cos meus compañeiros, foi un período moi frutífero, con máis de 10 publicacións. Ademais, unha vez aquí en Campus Terra, implementei no noso grupo algunhas das técnicas que desenvolvín en Copenhague, como infeccións celulares ou mutaxénese.
-E xa para terminar. Que papel xoga a investigación xenética dentro do concepto One Health?
-As ferramentas xenéticas e xenómicas son esenciais para comprender mellor como flúen os microorganismos entre as tres interfaces da saúde única (humana, animal e ambiental).
Nós combinamos a microbioloxía convencional coa xenómica. Isto permítenos ter a seguridade do que hai nas mostras, identificar e caracterizar clons, o desenvolvemento de vacinas, a procura de alternativas aos antibióticos (vacinas, estudo de fagos). Estamos a nos iniciar coa metaxenómica. Este ano foi intenso, pero temos xa varios estudos moi avanzados combinando diferentes metodoloxías in vitro, in vivo e as ómicas.