Laura Sánchez Piñon: «A edición xenética é o gran avance da bioloxía molecular, a biotecnoloxía e a xenética»

Edición xenética, peixe cebra, killifish, microplásticos, o papel da muller no mundo da investigación… Unha charla con Laura Sánchez Piñon dá para moito. Polos seus amplos coñecementos. Tamén pola súa vocación de compartilos.

Catedrática de Xenética do Campus Terra da Universidade de Santiago de Compostela, no seu día foi a primeira muller (segue a selo tamén na actualidade) no departamento de Xenética da universidade. Ademáis do seu labor docente, actualmente dirixe Zebrabiores, unha liña de investigación dentro do grupo ACUIGEN que recibiu importantes recoñecementos pola calidade e cantidade das súas investigación.

Nesta entrevista, conversamos con Laura Sánchez Piñon de todo iso. E de moitas cousas máis. Pasen e lean…

-A súa carreira investigadora abarca desde a ultraestructura dos cromosomas humanos ata a xenética de peixes e o uso de modelos animais en biomedicina. Como evolucionou a súa experiencia dentro dos seus campos de coñecemento desde que empezou? 

-A verdade é que son moitos anos. A miña andaina científica, por así dicilo, comezou cando estaba finalizando a carreira de bioloxía, en 1979. Nese momento traballaba no Departamento de Xenética e aí estiven investigando, , xenética de poboacións con Drosophlia melanogaster.

Ao rematar tiven a oportunidade de conseguir unha praza no que era o Colexio Universitario de Lugo, no ano 81, para dar clases de xenética e bioloxía nas titulacions de Bioloxía e Química v e, cando decidín realizar a miña tese doutoural, trasladeime ao Hospital Universitario de A Coruña (CHUAC) coa citixenética de cromosomas humanos. Alí traballei moito, por exemplo, con técnicas de microscopía electrónica analizando a ultraestructura dos cromosomas e a súa variación nunha poboación galega. O traballo da tese foi compatibilizado coa docencia e este feito foi moi enriquecedor.

Durante a elaboración da miña tese realicei dúas estancias en universidades italianas, a Unversidade di Roma e a Universidade de Cagliarie. Ao rematar, grazas a unha das primeiras axudas concedidas pola Xunta de Galicia para realizar estancias posdoutorais, aterrei na Universidade de Wurzburg, en Alemaña. Alí traballei  no campo da citoxenética con novas técnicas, eido que remataría por ser central na miña primeira etapa da actividade investigadora.

Ao voltar decidín, dende a citoxenética, estudar algunhas especies de peixes, tanto dende un punto de vista evolutivo como de conservación dos recursos, como por exemplo era o caso das troitas. Ademais, a comunidade galega tamén tiña un fondo interese en supervisar os programas de repoboación.

Ao fío destas investigacións conseguín a primeira financiación, o que deu lugar á unha primeira tese. Máis tarde enfocaríame no eido da acuicultura, o cal tamén deu lugar á elaboración e defensa de múltiples teses e finalmente á creación dun equipo de investigación robusto cunha actividade moi frutífera.

Entón, todos estes campos nos que estiven somerxida, como é lóxico, foron mellorando a nivel de financiación, de equipamento tecnolóxico e de infraestrutura. Non era unha época fácil e non contabamos cos medios que podemos ter agora.

-Vostede traballou en prestixiosas institucións como a Universidade de Wurzburg e o Rosalind Franklin MRC de Cambridge . Como influíron estas experiencias no seu enfoque de investigación?

-As estancias que realicei, por exemplo, durante a miña tese foron de moita axuda. Antes, dispoñer de bibliografía era moito máis complicado que hoxe en día. Ao non dispoñer das posibilidades de Internet, había que recorrer ás bibliotecas de revistas das diferentes universidades, e non sempre había revistas do campo que a ti che interesaba.

Entón, por exemplo, no Departamento de Xenética da Universidade de Roma, a maiores de aprender novas técnicas e discutir os resultados que estaba a obter, ter unha biblioteca tan completa permitiume ter acceso a moitas publicacións que contribuíron finalmente á discusión da miña tese.

Por outra parte, cando estiven en Alemaña, na Universidade de Wurzburg, tras rematar a miña tese doutoral, obtiven outra visión, outra perspectiva. Alí puiden comezar unha nova liña de investigación por min mesma, algo que teño que agradecer a tódalas persoas da miña contorna como o director de departamento desa universidade, o profesor Michael Smith. Lémbrome que el era unha persoa coa que se podía entaboar unha conversa moi prolífica e discutir unha ampla variedade de temas. Pensaba moito no futuro da mocidade que se achegaba ao seu laboratorio e foi clave para comezar unha nova liña de investigación á miña volta.

Despois, nunha etapa posterior, xa como investigadora sénior cunha liña propia de investigación, vou a Cambridge, ao Genome Campus cunha bolsa moi prestixiosa da EMBO (European Molecular Biology Organization). Por aquel entón o Genome Campus  tiña tres centros, o Rosalin Franklin onde eu traballaba, o centro europeo de bioinformática e o Sanger Institute, no que estaban secuenciando o xenoma humano naquel momento e logrando, finalmente, que o noso xenoma fora público. Historicamente foi un período espectacular e tiven a sorte de poder experimentalo de primeira man. Había seminarios terriblemente interesantes tódolos días, tiñamos visitas de premios Nobel día si e día tamén...

Desta estancia tamén saquei algunhas ideas para traballar a miña volta. Estar alí permitíame pensar en novas estratexias e formas de atacar os problemas. Do mesmo xeito tamén puiden facer moitos contactos e coñecer a moita xente moi diversa. Foi unha experiencia moi enriquecedora, por suposto.

-Actualmente traballa co peixe cebra para estudar enfermidades humanas. Por que é esta e especie elixida e onde diría que están os avances máis substanciais que poderemos atopar nos próximos anos?

-O peixe cebra é o que se considera coma organismo modelo, como poden ser o rato ou o verme Caenorhabditis elegans. Esta especie brinda a posibilidade de traballar con ela no laboratorio de maneira controlada. Ademais, coñécese moi ben a súa xenética, o seu xenoma xa está secuenciado e moitos laboratorios traballan con ela, o cal facilita enormemente a súa investigación e a colaboración.

O que si que é certo é que a súa introdución foi bastante tardía nos laboratorios si o comparamos con outros organismos modelo como o rato u drosophila. Eu, por exemplo, comecei a ler acerca do peixe cebra e non foi ata o ano 2012 cando decidín incorporala ao noso laboratorio. Comezamos unha colaboración moi frutífera co servizo de oncoloxía de Santiago para a realización de xenograft de células cancerosas.

En relación con isto último, comezamos unha liña que é o que se coñece como xenotransplante, que consiste na introdución de células cancerosas no embrión do peixe. Ao iren marcadas con fluorescencia, podemos seguilas a través do microscopio e observar como crecen, se fan metástase, como responden á quimioterapia... En definitiva, podemos ver como afectan a esas células e, en consecuencia, probar fármacos. É unha liña que ten moito interese e moito recorrido coa cal seguimos colaborando con moitos grupos en Galicia e en España e Europa.

Outra das liñas máis prometedoras é a do estudo das enfermidades raras. O peixe cebra permítenos xerar liñas mutantes para certas enfermidades ou síndromes, como o síndrome de Charge , dando pé a recapitular moi ben o fenotipo dos pacientes desta enfermidade. desta línea presentaronse varias tesis y os doctores están agora en centros de investigación moi prestixiosos.

-O seu labor investigador tamén se centra na avaliación da toxicidade de substancias químicas e nanoestructuras. Que impacto poden ter estes estudos na regulación de compostos químicos e na saúde pública?

-Esta liña de investigación, en concreto, xurdiu a raíz de contactos con empresas, sobre todo de empresas do sector téxtil que tiveran interese no que se chama substitución de compostos, co fin de cambiar un cun alto nivel de toxicidade por outro con menor impacto.

Nós, entón, o que facemos é estudar unha toxicidade básica empregando unha metodoloxía que está aprobada pola OECD e aplicando os test de toxicidade de embrións. É, por así dicilo, unha liña de servizo: traballamos por contratos coas empresas do sector.

Paralelamente, tamén temos outras liñas que pivotan arredor dos microplásticos, nas que estudamos a súa ecotoxicidade. Como podemos saber que fan os microplásticos nos organismos? Nós podemos observalo nos peixes, vendo en que partes se acumulan máis e obtendo así información que despois intentamos trasladar aos humanos. 
Dun xeito similar tamén traballamos con nanoestruturas, un campo moi amplo no que ofrecemos os nosos servizos para realizar probas e tests de delivery, por exemplo.

-Recentemente incorporou o killifish como modelo de estudo do envellecemento. Que fai a esta especie tan interesante para investigar a senescencia e que avances lograron ata o de agora neste campo?

-O killifish é unha especie de recente incorporación nos laboratorios. Aínda non é un organismo modelo no senso estrito da palabra, porque aínda non acadou todas as condicións necesarias para selo. Ademais, tanto o seu mantemento como a súa alimentación son bastante complicadas. Por iso moi poucos laboratorios traballan con este peixe: de feito, somos o segundo laboratorio en España que traballa con esta especie xunto co laboratorio do Centro Andaluz de Bioloxía do Desarrollo. 

O verdadeiro interese desta especie reside no seu ciclo vital, que é moi curto. É o vertebrado coñecido que menos tempo vive, entre os catro e os sete meses. Entón, é terriblemente útil para estudos do envellecemento, permitindo probar fármacos contra este fenómeno ou para tratar enfermidades neurolóxicas moi relacionadas co envellecemento, como o Alzhéimer ou o Párkinson.

Outro factor a ter en conta é que é unha especie que desenvolve moi poucos cánceres, basicamente porque non lle da tempo a desenvolvelos.

-Desde a súa perspectiva como xenetista, como cre que a xenómica pode influír no desenvolvemento de tratamentos personalizados para enfermidades humanas?

-Estamos vendo cada vez máis que os estudos de xenómica axudan indubidablemente a crear tratamentos personalizados en eidos tan importantes como o do cancro. Na xenómica o descubrimento de novos marcadores, co fin de poder clasificar mellor, por exemplo, o tipo de tumor que ten un paciente e poder brindarlle o mellor tratamento posible.

Por outra banda, tamén esta sendo moi utilizada unha técnica moi interesante, que é a da biopsia líquida. A través dunha mostra de sangue do paciente podemos descubrir se hai células canceríxenas, e grazas á xenómica e aos novos marcadores, poden definirse cancros específicos que se detectan a través desta técnica.

A xenómica, á súa vez, contribúe a clasificar mellor as enfermidades raras, ampliando a identificación de máis xenes que poden mutar e estar influíndo na propia enfermidade. Do mesmo xeito, tamén permite descifrar o ‘ADN lixo’, que é aquel ADN repetido do cal non se coñece a súa función concreta e que grazas a súa secuenciación pódese relacionar co desenvolvemento de certas enfermidades.

Polo tanto, os avances da xenómica, grazas en parte ao enorme abaratamento dos procesos e das técnicas, permítenos xerar, por exemplo, un exoma (a parte que se expresa do xenoma) dun ser humano en cuestión de horas e cun baixo coste, o que da pé a obter información xenética dunha gran cantidade de pacientes en pouco dun xeito sinxelo.

-No estudo de modelos animais e edición xenética xorden debates éticos. Como equilibra a necesidade de avanzar na ciencia coa responsabilidade ética nas súas investigacións?

-É un tema, sobre todo coa edición, que agora mesmo estase tentando lexislar en Europa, Estados Unidos e China, pero non hai unha lexislación uniforme. De feito, é máis flexible en Estados Unidos e en China.

O debate ético é moi importante. Por agora non se considera como o dos transxénicos, o cal é bo porque realmente é moi diferente. Pero indubidablemente as capacidades que ten a edición xenética son impresionantes e hai que pensar ata onde se pode chegar no caso de humanos.

É certo que cando falamos de utilizala para, por exemplo, corrixir unha enfermidade aí non temos rexeitamento De feito, xa está aprobado o tratamento para unha anemia falciforme e están outros en camiño para enfermidades oculares.

Con todo, cando se expoñen cousas que están fóra das capacidades do coñecemento xenético, como mellorar a especie humana no campo da intelixencia, dificilmente imos poder actuar sobre iso. Hai outro tipo de cousas, como as resistencias a enfermidades, nas que quizais si se poida actuar, pero a liña nestes casos pode ser moi fina.

O debate vai ser longo, é necesario facelo. Se botamos a vista atrás, por exemplo, coa fertilización in vitro, que non ten nada que ver pero si tivo un rexeitamento moi grande e agora temos millóns de persoas que viñeron ao mundo a través deste sistema, ás veces teñen un difícil encaixe cando non se explican ben.

A edición xenética é o gran avance da bioloxía molecular, a biotecnoloxía e a xenética. E vai seguir crecendo, cada vez a tecnoloxía está máis refinada, é mellor, controla máis os efectos off target, por tanto, é algo co que imos convivir.

Debemos aprender, entender e explicar ao público que non teña a formación as vantaxes e desvantaxes que poida ter. Para moitos tratamentos asumimos as desvantaxes. 

-Por último, como catedrática e líder no seu campo, como foi a súa experiencia como muller no ámbito científico e que consellos daría ás mozas investigadoras que desexan seguir unha carreira en xenética e biomedicina?

-A miña experiencia sempre foi positiva neste ámbito. Ao comezo da miña carreira si puiden constatar certa soidade porque fun a primeira muller no Departamento de Xenética da USC. Isto pode ter vantaxes ou desvantaxes, pero hei de dicir que sempre tiven compañeiros e compañeiras fantásticas; traballei nun ambiente moi positivo e no desenvolvemento da miña carreira non sufrín ningunha incomodidade polo feito de ser muller.

No caso dos fillos, é moi importante a persoa que tes á beira. Eu teño tres fillas, o meu marido é científico e esa é a parte máis importante.

En relación co consello, creo que o máis importante é o exemplo, que a ciencia che apaixone. Isto é un modo de vida, en moitos casos moito máis que un traballo. Ás veces convértese case nun hobby.

Estar en contacto con investigadores novos é importantísimo. Dáche unha perspectiva diferente e enriquecedora. E neste punto hei de dicir que non vexo diferenzas entre o feito de que sexas home ou muller, o que vexo son diferenzas entre persoas que teñen máis ilusión por este tipo de traballo.

É verdade que no ámbito da muller fálase moito da maternidade, pero creo que o feito de estar afastada uns meses do laboratorio non supón ningún déficit nunha carreira que é moi longa, sobre todo se se forma parte dun bo equipo. Esta é a miña opinión.

Aquí no noso laboratorio temos varios exemplos de nais que foron alumnas primeiro, despois profesoras axudantes e titulares e agora van ser catedráticas. Obviamente hai todo tipo de casos, non me gusta xeneralizar neste tema.

O que si me parece importante é o feito de que cada vez haxa máis mulleres sobre todo en postos de relevancia, de liderado. Esta parte si é definitiva, que vexamos a mulleres á fronte de grupos, dirixindo proxectos... Quizais isto vai máis lento do que esperabamos.