Santiago Pereira: «Galicia preservou unha serie de recursos xenéticos cunha singularidade que se reflicte na calidade dos produtos finais»

A diversidade xenética leva sendo un factor fundamental para a supervivencia das diferentes especies dende a orixe dos tempos. Agora, no hostil contexto medioambiental no que vivimos por conta do cambio climático, cobra aínda máis importancia, se cabe.

E Santiago Pereira Lorenzo sábeo ben de primeira man. Catedrático de Produción Vexetal, docente e investigador no Campus Terra, responsable do grupo de investigación de Agronomía e Ciencia Animal e codirector da Cátedra do Pan e do Cereal, Santiago Pereira leva máis de 35 anos vertendo todos os seus esforzos e coñecementos no aproveitamento de recursos xenéticos de especies vexetais, como o castiñeiro, así como a súa preservación.

Hoxe convidámosvos a ser testemuñas da viaxe dunha paixón que comezou a manifestarse dende o berce e que se traduciu nunha traxectoria profesional abraiante. E que, por suposto, auguramos que continúe por moitos anos máis.

-Por que as plantas? Que o levou a afondar con tanta densidade nese universo? É vocacional ou máis ben unha desas casualidades que ten ás veces a vida?

-Ten un pouco de todo. A miña familia tiña unha finca, un furancho, onde se vinificaba Caíño. Curiosamente, tiven a oportunidade de investigar xustamente sobre os Caíños, participar no descubrimento da orixe do ‘Caíño Branco’ e o papel clave que xogaba o ‘Caíño Bravo’ nas castes galegas. 

Do mesmo xeito, na miña casa tiñamos unha pereira de máis de 100 anos enxertada polo meu avó, da variedade galega ‘Urraca’. Tamén puiden estudar esta variedade en concreto, e comprobar que se trata dunha das máis importantes de Galicia e hoxe en día, podemos comprala nos viveiros con garantía de identidade varietal.

Entón, si que son coincidencias da vida coma quen di, pero é innegable que había unha base inicial construída un pouco dende o berce, non?

-Algunhas das súas investigacións estiveron moi enfocadas na biodiversidade de cultivos. Cales son os maiores retos actuais na conservación e mellora da diversidade xenética das plantas?

-Eu teño participado na avaliación e establecemento dos bancos de xermoplasma das variedades galegas na nosa comunidade, e coñezo este eido de primeira man.

Pero, cales son os perigos aos que se poden enfrontar estas coleccións vivas?

Pois ben, como exemplo podería poñer o que sucedeu cunha colección de cultivares de castiñeiro que máis tarde daría lugar á IXP Castaña de Galicia. Instalamos a colección nunha parcela en Sergude, e lembro que supuxera un esforzo enorme a nivel económico e persoal. Tras un tempo, comunicóusenos que fora devastada por cabalos salvaxes que entraran na finca, perdéndose gran parte do esforzo feito.

Esta experiencia, xunto con algunha outra, evidencia as dificultades que existen na preservación dos recursos xenéticos, sobre todo os que requiren plantacións vivas. De feito, hai poucas alternativas para a súa conservación.

Ademais, entran en xogo os recursos financeiros, cuxas grandes flutuacións supoñen un verdadeiro reto para poder manter estes proxectos no tempo.

-A edición xenética é un tema moi recorrente nas últimas entrevistas que fixemos. Segundo vostede, en que medida pode contribuír a mellora xenética de cultivos á sostibilidade e á adaptación ao cambio climático?

-Eu creo que a tecnoloxía é o que vai permitir solucionar todos estes grandes retos de cara ao futuro. Temos retos moi serios como alimentar unha crecente poboación global con recursos limitados ante un contexto de cambio climático. Polo tanto, todas as ferramentas son moi necesarias. 

De feito, é algo que vemos continuamente nos artigos que revisamos. Estes adoitan integrar tecnoloxías clásicas cas máis punteiras, cuxo potencial aínda non coñecemos en toda a súa extensión. 

-Falaba vostede antes do castiñeiro europeo e doutras especies relacionadas cos froitos. Que impacto poden ter no sector os resultados desas investigacións? É posible atopar liñas comúns?

-Realmente son moi distintas. Nos últimos ano non soamente traballamos en froiteiras, senón aplicando marcadores moleculares. Temos realizado, e estamos realizando, estudos de diversidade xenética noutras especies herbáceas. Todas teñen as súas particularidades como o sistema reprodutivo, o contexto xeográfico ou o grao de domesticación das especies, por exemplo, o cal propicia que o estudo e o traballo con cada especie sexa distinto.

Ademais, eu diría que a ciencia, neste aspecto, aínda ten moito percorrido. Hai moitos aspectos que nos imos atopando e que nos retan día a día: non está todo feito. Por exemplo, o ano pasado chegounos unha proposta dende Suíza relacionada co castiñeiro, que foi das primeiras especies coas que traballei.
Nesta investigación traballamos con mostras de Australia, para ver se a súa orixe pode estar efectivamente en Suíza. Para iso, facemos uso dunha base duns 3000 xenotipos dos últimos anos, traballando tamén con Francia, Italia e Portugal.

Entón determinamos o que non deixa de ser unha historia moi sorprendente e interesante. Un castiñeiro reproducido en Suíza é levado a Australia e, hoxe en día, é cultivado aló, na outra punta do mundo. Aí preguntámonos un pouco, como é ese proceso de domesticación.

As investigacións que realizamos impactan nos produtos que consumimos, que sexan máis diversos, máis próximos e, ao mesmo tempo, de maior calidade.

-Normalmente falamos da globalización en termos económicos ou culturais, pero a raíz disto que nos comenta vostede rescatamos a perspectiva dunha globalización entendida dende o eido da ciencia. Esa interconexión entre grupos de investigación permite crear un corpo de coñecemento común, algo dunha gran relevancia...

-Totalmente. Ademais, este proceso sucedeu moi rápido. 

Lémbrome dun artigo que nos chegou recentemente e que está en proceso de avaliación, no que varios grupos científicos testan variedades de café de distintos recunchos do globo en distintos continentes co fin de coñecer a súa capacidade de adaptación ao cambio climático. 

Entón aí reflexionas sobre a capacidade loxística no proxecto para poder realizar este estudo, a competencia para poñerse de acordo e seren capaces de levar a cabo unha investigación desta magnitude.

-O traballo feito ao  longo da súa traxectoria tivo un impacto substancial para IXPs e DOPs, pero tamén para a rastrexabilidade dos cultivos. Como foi o proceso de levar a investigación do laboratorio ao campo e á industria? É unha viaxe complexa?

-Efectivamente. Esa foi outra sorpresa na miña vida, o feito de comezar a colaborar na Cátedra do Pan e do Cereal, coa Catedrática da Área de Tecnoloxía de Alimentos do Campus Terra, Ángeles Romero.

Traballamos nunha proposta inicial que partiu de cero, por así dicilo, e que xurdiu a raíz dunha empresa que estaba interesada en mellorar a calidade do pan, do pan galego, empregando variedades de trigo do país.

A partir dese momento, comezamos a traballar neste eido, e demostramos que os trigos galegos posuían unha serie de diferencias moi marcadas con respecto dos trigos comerciais. Ademais, había unha base xenética que sustentaba esta hipótese e que permitía, de forma efectiva, poder diferenciar o que é realmente pan galego.

Esta tecnoloxía, polo tanto, permite trazar ou seguir a produción e a utilización do cereal galego até a panificación. Entón, rexistramos unha patente que xa está aceptada e que estamos tratando de activar, xa que a IXP debe controlar que o pan galego incorpore, como mínimo, un 25% de trigo do país.

Este foi un percorrido moi bonito que realicei, ademais, con tódolos colegas e colaboradores da Cátedra do Pan e do Cereal e que foron integrando diferentes metodoloxías, como o estudo dos grans de amidón a través de microscopía cuantificados utilizando redes neuronais, que determinaron que esta singularidade dos trigos galegos faise patente na propia calidade do pan.

Hai, efectivamente, unha base científica detrás da calidade e singularidade do pan galego que sustenta que podamos defendelo, producilo e amparalo.

-Só se podería facer nunha universidade galega unha Cátedra do Pan e do Cereal que, ademais, demostrase que, efectivamente, detrás de todo o que vostede nos contou, hai un pouso científico que converteu a idea en realidade: aquí, o pan é outra cousa.

-Está clarísimo. Pero temos que resaltar tamén todo o labor previo, non só dos nosos agricultores e panadeiros que souberon gardar todo o coñecemento da súa produción e elaboración, senón de toda a xente que despois conservou as sementes nos centros de conservación.

Tamén foi imprescindible o traballo dos nosos estudantes que se implicaron moitísimo en todo o proceso, e que defenderon as súas teses doutorais como resultado dos diversos traballos en colaboración coa Cátedra.

Entón, resúltame verdadeiramente sorprendente que todas estas vivencias, de persoas moi diversas e con especialidades moi distintas, acabaran por definir o que é hoxe o pan galego e aportando un coñecemento moi valioso que nós, ao final, poñemos a disposición das persoas que queiran facer uso del. 

Hai moito percorrido neste aspecto, algo que vimos tamén noutras denominacións de orixe, como a da Castaña de Galicia ou as diversas relacionadas co viño. Hai un tema común en todos estes ámbitos que evidencia que Galicia preservou unha serie de recursos xenéticos moi antigos dun gran valor, cunha singularidade que se reflicte na calidade dos produtos finais.

-Dos proxectos de investigación que está a liderar actualmente... Hai algún que o motive ou ilusione especialmente?

-Neste momentos estamos moi involucrados na Cátedra do Pan e do Cereal, aínda que teño que recoñecer que a liña do castiñeiro nunca deixará de sorprenderme, despois de 36 anos traballando nesta especie.

Tamén estou corrixindo un traballo sobre unha especie de nogueira moi curiosa, procedente das zonas tropicais, e que pouca xente coñecía ata agora, no Programa de Doutoramento en Agricultura e Medioambiente para o Desenvolvemento da USC. Para min, ten un enorme valor que os estudos nesas zonas se proxecten na comunidade científica internacional.

-En entrevistas anteriores manifestouse unha variable común, que é o caso da mellora vexetal utilizando edición xenética. Que papel xogan estas novas tecnoloxías neste eido e que desafíos éticos e de regulación enfrontan?

-Por cuestións de regulacións temos unha limitación importante desta ferramenta, sobre todo en Europa. Agora ben, é unha técnica moi utilizada a nivel mundial e nós mesmos somos consumidores de produtos que foron modificados xeneticamente. O impacto que ten na nosa sociedade é moi relevante, e trátase tamén dunha cuestión de seguridade alimentaria e do control da mesma.

A tecnoloxía non deixa de avanzar. Noutras especies, como no caso das vides, utilízanse metodoloxías clásicas combinadas con tecnoloxías novidosas para obter novas variedades a partir de hibridacións masivas, variedades que son xeneticamente case idénticas ás variedades que coñecemos, pero que incorporan resistencias a enfermidades sen utilizar edición xenética.

Eu creo que todas estas metodoloxías son necesarias, porque permiten explorar distintas vías e, en cada momento e en cada situación, pode ser precisa unha ou outra.

-E xa para rematar. Vostede ten colaborado durante anos con institucións de varios países. Como enriqueceu a súa investigación esa relación con outros centros internacionais?

-Para min foron cruciais. Sempre recordarei precisamente a primeira que fixen, en Inglaterra, un lugar cunha cultura soñada para min. Naqueles momentos, era unha sociedade cientificamente máis avanzada que a nosa no meu ámbito de coñecemento, e a xente era moi acolledora. Aprendín técnicas que logo puiden aplicar aquí. Este tipo de experiencias aportáronme moito a nivel científico, pero tamén a nivel persoal. Todo vai sumando.