Adra Pallón: «Lumes móvese entre a homenaxe ao rural e a denuncia das políticas que o abandonan»
Dicía o teórico Roland Barthes na súa celebrada obra ‘A Cámara lúcida’ que “sexa o que sexa o que ela ofreza á vista e sexa cal sexa a maneira empregada, unha fotografía é sempre invisible: non é a ela a quen vemos”.
Esta afirmación, á que se lle poderían atribuír unha miríade de interpretacións, confírelle un papel preponderante ao referente fotografado, posto que iso é o que percibimos en última instancia. Iso é o que nos fai reaccionar ante o que vemos, proporcionándonos ledicia, tristeza, desacougo ou indiferenza.
Ese referente, polo tanto, é tamén aquel que a persoa que se atopa detrás da cámara escolle retratar. E aí é onde reside unha das claves do traballo fotográfico de Adra Pallón: en decidir cal será o obxecto dos seus encadres. Obxectos que non sempre é sinxelo fotografar, pero que, sen dúbida, é terriblemente necesario.
Entre unha multitude de traballos asinados por Adra Pallón que levan sendo laureados máis dun lustro, atópase Lumes, un proxecto que pon o foco sobre o proceso de ‘demotanasia’ que está a vivir o rural galego e as súas consecuencias económicas, sociais e ambientais. Un traballo que, materializado nun fotolibro, contou coa colaboración do Campus Terra.
Tivemos a sorte de charlar un pouco con el para coñecer, de primeira man, a resposta a moitas cuestións: a súa experiencia á hora de crear Lumes, a súa visión da fotografía documental, a importancia da memoria na preservación das culturas ou o seu particular proceso de traballo.
-A fotografía documental é un campo, sen dúbida, moi esixente. Dende a distancia semella un xénero que precisa dun exercicio de reflexión moi profundo para ser veraz, auténtico. Cal foi o detonante que o levou a tomar este camiño?
-Para min, o termo documental resúltame, quizais, moi transcendental. Son palabras maiores. Agora mesmo, doulle moitas voltas á linguaxe fotográfica, aos propios termos. Despois de ter estudiado moito, de estar anos dedicándome á fotografía e de reflexionar sobre a verdade, sobre o que incorporamos ou deixamos de incorporar no encadre, non creo tanto na fotografía documental.
De feito, se me teño que definir como fotógrafo, non adoito facelo como fotógrafo documental, a pesar de que o nicho do meu traballo poida ser ese. É onde me encadra a xente, e enténdoo.
En realidade, como en todo, a fotografía é subxectiva. Eu, particularmente, non creo que a fotografía sexa unha linguaxe como tal: temos un emisor e un receptor, pero o código co que xogamos basease na memoria individual de cada quen. Por exemplo, unha mesma fotografía non sería interpretada do mesmo xeito en Galicia que fóra dela, polas diferenzas esenciais entre as diferentes memorias colectivas.
Entón, cando me atopo realizando este tipo de traballos de carácter documental, suponme sempre un dor de cabeza, porque tes ese peso de estar documentando unha realidade. Pero, ao mesmo tempo son consciente de que o fas dende a túa mirada propia, dende as túas sensacións.
-Esta forma de auto percepción viuse reflectida, entendemos, en Lumes, un dos seus últimos traballos?
-Efectivamente. Sobre Lumes eu sempre digo que é como ter feito unha viaxe moi longa por todo o interior de Galicia durante moitos anos xunto cun traballo de simplificación. Fun recollendo emocións, sentimentos, opinións e, ao final, estes están sintetizados nese libro que é unha homenaxe ás persoas retratadas. Son persoas maiores que quedaron onde quedaron, quizais porque non lles quedaba outra. Escolleron quedar no seu territorio, facendo que perduraran os nomes das aldeas, a cultura, o coñecemento...
Entón, para min Lumes móvese entre a homenaxe e a denuncia ás políticas sociais e económicas que non apostan pola permanencia no rural, pola xente do rural. Esa é a miña perspectiva do meu traballo, de como vexo a fotografía documental. Pero cada vez máis estou un pouco máis lonxe dese termo porque me resulta particularmente complicado facer convivir a miña actividade fotográfica con esa lousa, con esa carga de documento.
Agora mesmo, de feito, temos outro traballo en marcha coa Universidade de Santiago de Compostela, que ten por obxectivo xerar un documento gráfico pero dende unha perspectiva máis poética, o cal non deixa de ser unha opinión sobre un tema concreto. Conformase cos testemuños das persoas, polo que sigue tendo unha dimensión documental.
Hai un fotografo moi famoso, Josef Koudelka, que fotografou ao pobo xitano e fixo un libro que se chama así, ‘Xitanos’. E a min gústame moito como reflexiona sobre a imaxe. Nel di unha frase que é, a fin de contas, a que me permite a min ser fotógrafo, que di que “o pobo xitano non é así, o pobo xitano tamén é así”. Entón, cando eu fago fotos digo: eu non estou dicindo que isto sexa así, senón que tamén é así. Na miña opinión, a fotografía é moi subxectiva.
-Entón, quedaría vostede antes coa compoñente poética, coa arte, por enriba da reflexión sociolóxica que inevitablemente se percibe ao ver a súa obra? Porque cada persoa ten a súa propia sensibilidade...
-Efectivamente. Ao final xogas con fins, con obxectivos. Por exemplo, os xaponeses valoran moito a beleza da sombra. Na nosa cultura, polo contrario, a beleza está vencellada á luz. Entón, cada un xoga cos seus propios códigos culturais para construír a súa obra e o seu relato.
Polo tanto, como eu penso que a fotografía non ten un código, o que toca é xogar sentimentos, con apreciacións, con códigos culturais, etc. Eu veño do fotoperiodismo: comecei dende aí e, polo tanto, fago un uso moi referencial da imaxe, estou moi ancorado nesa verdade da imaxe. E, actualmente, cústame bastante asimilalo, estou a medio camiño entre esa parte documental ou periodística e a máis artística.
-Retomando o fío do seu traballo en Lumes, que realizou en colaboración co Campus Terra, coa Universidade de Santiago de Compostela, cóntenos. Como xurdiu esta colaboración?
-Este tipo de traballo parecíame algo moi natural. Eu traballei na zona interior de Galicia, sobre todo en Lugo, que é a miña rexión. É a que mellor coñezo, a que me queda a man. Decateime de que un proxecto deste calibre sustentábase un pouco de forma precaria. Non todo o mundo pode utilizar 4 anos da súa vida para realizalo. Eu tiven que renunciar a moitos aspectos da miña vida para poder facelo.
Polo tanto, pregunteime: como podo soster este proxecto? En certo momento saíu unha beca a nivel nacional en Cataluña, da Fundación Photographic Social Vision. Presenteime e ao concederma, comezou a forxarse o traballo como tal. Foi froito da unión do meu traballo previo durante anos cunha produción nova, que durou un ano enteiro e foi realmente intensa.
Foi nese punto onde comezou o contacto co Campus Terra, xa que precisabamos entidades colaboradoras para poder sacar adiante o proxecto nun soporte físico, que finalmente decidimos que fose un libro. Entón, entrei en contacto co campus, concretamente con Elvira López. Interesouse moito no proxecto e finalmente apostou por axudar a financiar Lumes.
-Envellecemento, despoboamento, soidade... En Lumes vostede retrata a unha Galicia que, de certo modo, é ignorada por gran parte da nosa propia sociedade. Dende o seu punto de vista, existe unha perda de raíces neste esquecemento?
-Hai un punto moi importante a resaltar dentro de Lumes, que é un pequeno libro que se atopa dentro do libro propiamente dito. Está inspirado en ‘O Gaiteiro de Lugo’, un almanaque agrícola que se comezou a publicar a mediados do século XIX, e que estaba en todas as casas campesiñas. Pareceunos moi interesante incluír os nosos textos neste formato porque o almanaque poñía en valor a cultura. Unha cultura que foi atacada por certos intereses.
O texto está escrito por Ana Cabana Iglesia, profesora titular no Departamento de Historia do Campus Terra. O texto que escribiu paréceme brutal. Tendo en conta do que falaba anteriormente, sobre a compoñente subxectiva das imaxes que, ao final, son un resumo dos sentimentos e emocións que fun atopando, neste pequeno libro Ana Cabana dálle a razón de ser. Contextualiza o meu traballo a nivel histórico e, sen o seu texto, eu non me sentiría nada cómodo con Lumes porque deixaría o traballo totalmente aberto a interpretación.
Entón, desa cultura da que tomamos tanta inspiración no traballo, ao final, partimos todas e todos nós. A xeración actual herdou unha personalidade enraizada nesa cultura, aínda que non nos decatemos. A viaxe de Lumes foi a máis importante da miña vida. E iso que non deixa de ser unha viaxe a poucos quilómetros de casa. Pero entendinme a min mesmo, entendín un pouco de onde vimos, o que conforma a nosa personalidade... Comprendín tamén aquelas voces do rural, que cando falaba con elas sempre me dicían que “aquí non es ninguén”. Ese alguén, ninguén, da nosa literatura segue aí. Fun consciente dese menosprezo histórico ao campesiñado, á cultura obreira.
Creo, polo tanto, que é moi importante decatarnos, e creo que esta xeración está a facelo, de que posuímos unha cultura moi rica e que nós, dalgún modo, somos os responsables de que ese legado non desapareza. Aínda que sexa na memoria. Iso é o que se pretende con Lumes, a grandes liñas.
A raíz disto quería comentar que Lumes é como se lles chamaba ás casas habitadas no rural antano. Pero, ao mesmo tempo ten unha carga emotiva moi potente. Eu sempre digo que o lume non se apagou, senón que mudou de lugar. Pasou das cociñas aos montes.
-Nesta resposta dixo vostede algo fascinante para o momento como o que vivimos actualmente, no que semella que a experiencia de viaxar é mellor canto máis lonxe se faga. Polo contrario, vostede comentounos que a viaxe de Lumes, no seu propio territorio, foi a súa viaxe máis transcendental, máis fascinante. Ás veces coñecemos moitos países pero non coñecemos o lugar que nos rodea. Como fotografo, atopouse con esta realidade algunha vez?
-Definitivamente, eu tamén estiven nesa tesitura. O problema é que tampouco me gusta viaxar moito. Parece que esta é unha profesión que non vai moito comigo. Ás veces penso que me equivoquei de camiño.
A min gústame viaxar a nivel de proximidade, desfruto moito das viaxes polos territorios próximos, que comparten os meus códigos culturais. Conecto moito máis coa xente de por aquí.
Agora estou traballando noutro proxecto sobre a costa. E se falo cunha persoa da Costa da Morte, por exemplo, non sei se é grazas ao código cultural, tendo en conta que son de interior, pero conecto dun xeito especial. Máis que se marchara moi lonxe eu creo. Entón, eu reivindico moito esa viaxe a nivel local. A min axúdame a comprender de onde vimos, e enriquéceme moito a nivel persoal.
-O seu traballou recibe moita atención alén das nosas fronteiras, incluso máis ca no noso propio territorio. Como asume vostede esta realidade? Xéralle un punto de frustración este feito concreto?
-Un pouco de frustración si que me xera, a verdade. Porque, á hora da verdade, cando fas fotos é para nós mesmos tamén, entendo. Entón, eu intento homenaxear á nosa xente co meu traballo. Cando chegaba a unha nova aldea na que vivía unha única persoa, producíame unha fascinación absoluta.
Ves como esa persoa mantén viva a aldea, cun feito tan cotiá como rozar unhas silvas. E dis, isto é incrible, non? Entón, dáme pena pensar que aquí non tivo moita repercusión pero que, porén, fóra si. Non sei se iso é positivo ou non.
De todos xeitos, Lumes foi un éxito. Lanzouse en abril e a mediados do verán xa estaba esgotado. Por exemplo, dende Estados Unidos pediuse a metade da tirada de primeiras. Saíron algunhas reportaxes en Francia, Holanda ou Xapón. E é algo que eu non entendía moi ben ao principio.
Por exemplo, cando me contactara a editora da revista Newsweek Japan para pedirme fotos e declaracións e cousas do estilo, eu díxenlle que estaba encantado obviamente. Pero, pregunteille o por que. Por que era de interese para eles. Ela contábame que o traballo que eu estaba a facer, pese a ser local, era moi global. Ao final, o problema demográfico que teñen en Xapón segue sendo o mesmo que podemos ter aquí en Galicia.
-Ao longo da súa traxectoria, vostede recibiu numerosos recoñecementos e premios a nivel nacional e internacional. Hai algún que teña un significado especial para vostede?
-Si, quizais a beca. Dende unha perspectiva máis pragmática, foi a que permitiu que exista Lumes a día de hoxe. Sen a beca, non sei se o libro podería existir como tal. Todo o corpo de traballo non tería un soporte material, por así dicilo.
De feito, o traballo fotográfico que está detrás de Lumes ascende a máis de 60.000 imaxes. Entón, a carga fotográfica seguiría incrementándose pero non habería unha materialización como tal do traballo.
-Aínda que vostede non se considere como un fotógrafo documental, é innegable que existe unha compoñente etnográfica moi potente no seu traballo. A nivel artístico e técnico, como é o seu proceso de traballo? Como se compaxina esa busca do real, da verdade da imaxe, cun impacto visual e estético?
-Eu non teño formación formal en fotografía. Eu proveño doutros camiños distintos, do ámbito científico. Pero son moi obsesivo en termos xerais, entón houbo un momento no que me centrei moito na fotografía. Estudei moitas obras pola miña conta, busquei moitos referentes na historia da imaxe, no cine ou na pintura, como a obra de Jean-François Millet, por exemplo.
Supoño que toda esta carga visual, que vou clasificando en carpetas no meu ordenador segundo o proxecto que faga, remata por calar na mente. Os referentes condicionan a túa forma de proceder e rematan por construír a túa mirada.
No referente á miña forma de traballar, primeiro realizo unhas primeiras viaxes de aproximación ao tema que vou tratar. Así podo ver como é a luz do lugar e pensar como abordalo. Hai que ter en conta que en Galicia o tema da luz é complexo. Por exemplo, cando temos estes nubeiros típicos e de súpeto aparece ese raio de sol no medio da escena, tes que estar preparado.
Ademais, a temperatura de cor tamén é moi importante. É moi rechamante cando nunha imaxe conviven os azuis cos laranxas. Pero non é algo casual. Ti sabes cando vas poder captar esa luz en concreto, hai días óptimos para buscar esas luces.
Pola súa parte, os interiores nos que adoito traballar son moi escuros. A luz entra por fiestras moi pequenas, o que permite resaltar o elemento do lume. Este, ao final, vertebra todo o traballo, e permanece ancorado nunha mesma colorimetría, o que reflicte a existencia dunha análise moi profunda. O primeiro ano quizais estaba un pouco perdido, pero coa práctica este xeito de ver e traballar vai quedando definido.
-Falaba vostede da súa formación científica, que máis tarde mudou para poñer o foco sobre algo totalmente humanista e artístico...
-Si, eu estudei dous anos de física. Tamén enxeñaría civil, da que me quedan dúas materias e o Traballo de Fin de Grao. Non sei se polo camiño foi a carencia desta outra perspectiva, a humanista, a que me levou a mudar o rumbo.
Que me dedique á fotografía foi unha destas marabillosas casualidades da vida. Eu quería facer un documental de ciencia, por iso comprei a miña primeira cámara. Entón, esta primeira viaxe coa cámara fíxome decatarme de que a imaxe resultábame moito máis satisfactoria que as ecuacións e as fórmulas que estaba estudando naquel momento.
Estou moi contento coa decisión que tomei, pero si que é certo que o meu traballo é, ás veces, moi precario. Pero tamén é moi bonito, e recompénsache con encontros moi especiais.
-E xa para rematar, imos cun pequeno test. Se tivera que quedar cunha das súas fotografías, cal sería? Unha entre as 60.000 de Lumes, por exemplo.
-Pois, eu quedo cunha de Domingo, un habitante dunha das aldeas retratadas de A Fonsagrada, facendo lume no interior da súa casa, onde se ve tamén o tiro da cociña. Tamén escollería unha dun castiñeiro que está ardendo en Vilar, en Folgoso do Courel. Paréceme moi interesante este binomio, xa que representa esa transición do lume interior, vencellado a ese elemento que controlamos, que nos protexe, que nos da calor, a ese mesmo lume que o destrúe todo de forma descontrolada.
-E unha fotografía que o conmova?
-Pois quizais calquera dos incendios do Courel. Por exemplo, a dos bombeiros que se ve toda laranxa cunha mangueira no centro da composición. Escollería algunha desas porque o proceso de tomala foi bastante duro.
Grazas ás historias que conto co meu traballo, que son historias moi duras e tristes, fun creando un calo que me protexe e propicia que me coste romper a chorar, por exemplo. Pero, cando foi o incendio do Courel, si que me botaba a chorar. Porque non sabíamos que ía a pasar co Courel. A impotencia que sentían os bombeiros diante das lapas era desesperante. Iso conmoveume moito.
-Unha fonte de inspiración artística?
-No ámbito da fotografía escollería a Josef Koudelka, pero en termos xerais quedaría con Chano Piñeiro. Creo que o audiovisual ten algo que a fotografía non ten. A fotografía é suxerinte, propón preguntas pero non da respostas. Creo que no audiovisual si que se da resposta a esas preguntas.
'Mamasunción' particularmente é unha curta que me encanta, que me evoca moitas cuestións diferentes. Téñolle un cariño moi especial.
-Unha escena que teñas pendente de retratar? Ou unha exposición ou proxecto que aínda está por executar?
-Está aínda pendente a exposición de Lumes, que si que é outro tipo de experiencia. De feito, nestes momentos hai xente traballando niso, precisamente porque era unha materia pendente que está a ser demandada. Pero, no relativo a unha imaxe que teña pendente, non sabería dicir.
-E xa para rematar, en que está traballando actualmente?
-Agora mesmo estou traballando en dous proxectos máis grandes e tamén aquí, en Galicia. Un retrata, seguindo a mesma temática rural que Lumes, una rexión moi concreta do interior de Lugo, pero explorando outras perspectivas.
O outro pon o foco sobre as aldeas de colonización da Terra Chá, en Lugo tamén, en colaboración coa Universidade de Santiago de Compostela. A maiores de fotografía tamén hai entrevistas e unha recompilación da maquinaria e das construcións da zona por parte dun equipo de enxeñeiros. É un proxecto, polo tanto, moi transversal, no que tamén traballa Ana Cabana, por exemplo.
E tamén teño outro proxecto a maiores que trata sobre o mar. Ou sexa, sempre estou cun pe na nosa terra, sigo traballando aquí, en Galicia.
