Nerea Gandoy: «Os investigadores temos unha débeda contraída coa sociedade: debemos compartir todo o coñecemento xerado nos laboratorios»

A palabra ten un poder inconmensurable. Nas mans correctas, é a mellor arma que posuímos como sociedade para loitar contra a desinformación. E tamén para dar voz a aquelas persoas ou, mesmamente, obxectos de estudo, que non gozan dela.

Dentro desta categoría atópanse as enfermidades raras. Dada a súa baixa prevalencia, adoitan quedar relegadas a un segundo ou terceiro plano mediático, situándose tamén á cola das partidas orzamentarias públicas e do investimento privado.

Precisamente para tentar reverter esta dinámica, é crítico poñer en coñecemento da poboación xeral a existencia destas realidades invisíbeis, destacando a importancia de apostar polo seu estudo en profundidade. Isto é, precisamente, o que vertebra o labor investigador da nosa entrevistada de hoxe, Nerea Gandoy Fieiras. 

Investigadora predoutoral no Departamento de Anatomía, Produción Animal e C.C. Veterinarias do Campus Terra, membro do Grupo de Anatomía Patolóxica Veterinaria – GAPAVET e presidenta da asociación AgroMar, Nerea Gandoy dedica o seu tempo ao estudo de enfermidades raras, como os Defectos conxénitos da glicosilación, mediante a edición xenética de peixes cebra.

Algo que, ao mesmo tempo, combina cunha fervente paixón pola divulgación científica. 

Pint of Science, DivulgaT, G-Night, Xuvenciencia... E máis recentemente, o I Congreso Ibérico da Mocidade Investigadora do Campus Terra, no que vén de gañar o Premio á Mellor Comunicación Oral. A lista de actividades e accións de divulgación nas que Nerea Gandoy ten participado non para de medrar. Un claro indicativo de que non será doado perderlle a pista nos vindeiros anos...

Hoxe botamos man das súas valiosas reflexións para coñecer as vicisitudes do seu traballo coas enfermidades raras, a situación actual do financiamento neste ámbito científico e sobre a súa experiencia como participante e organizadora do I Congreso Ibérico da Mocidade Investigadora.

-As súas liñas de investigación actuais céntranse no estudo de enfermidades raras. Dadas as particularidades inherentes a este obxecto de estudo, a que dificultades se pode enfrontar unha investigación neste ámbito? É sinxelo conseguir o financiamento necesario?

-As enfermidades raras, como o seu nome indica, son aquelas pouco frecuentes na poboación. Existen máis de 7000 enfermidades raras descritas. Aínda que existan poucos doentes no mundo de cada unha delas, o número de doentes total é moi amplo. 

A baixa prevalecía é unha importante limitación para o seu estudo, xa que é moi difícil determinar cal é a sintomatoloxía asociada. Non ter ben descrita a enfermidade complica o diagnóstico e a investigación porque non podemos centrarnos en estudar os síntomas reais. Ademais, estas enfermidades afectan normalmente a xenes da grande importancia biolóxica que están implicados en mecanismos moi complexos das células. 

Acadar a financiación é outro dos puntos fracos das enfermidades raras, posto que o groso das financiación públicas ou privadas destínase a enfermidades comúns que afectan a grande cantidade de persoas, como a diabetes, o párkinson ou o cancro, quedando as enfermidades raras as últimas da lista de prioridades. 

Ademais, “enfermidades raras” é un termo moi amplo que engloba enfermidades dende tipos raros de cancro a defectos en procesos das células. No noso caso, o financiamento para arrincar o proxecto procedeu dun proxecto de crowdfunding chamado Precipita. Promovido pola FECYT, milleiros de persoas colaboraron con nós para formar parte desde proxecto. 

-Vostede participou no proxecto ‘Pelayo e o peixe cebra axudan na investigación das enfermidades raras’, centrado na investigación dos Defectos conxénitos da glicosilación. Que nos pode contar deste traballo?

-Sempre que enfronto esta pregunta comezo poñendo en contexto que é a glicosilación. A xente que ten formación no ámbito da ciencias ou ciencias da saúde, coñecen ben os termos: proteoglicanos, proteínas glicosiladas ou termos similares. Baixo a miña experiencia, moi poucas veces nos paramos a pensar en que significa isto. 

Para entendelo temos que adentrarnos nas nosas células. Estas posúen ADN no seu núcleo, que se transcribe a ARN e posteriormente se traduce en proteínas. As proteínas son as grandes traballadoras das nosas células e realizan a meirande parte dos procesos necesarios para vivir. Para poder funcionar correctamente, precisan de “complementos” como os glicanos. E a unión destes glicanos ás proteínas chámase glicosilación. 

Por poñer un exemplo, se nós fabricamos un coche con todos os seus compoñentes pero non lle poñemos as rodas, aparentemente temos un automóbil, pero na práctica non pode acadar a súa funcionalidade, que é moverse. 

Salvando as distancias, algo similar ocorre cos Defectos conxénitos da glicosilación. Son mutacións en xenes que participan na glicosilación das proteínas. Cando unha persoa ten algunha destas mutacións as súas proteínas non posúen glicanos e non poden funcionar correctamente, polo que a maioría dos procesos celulares non se poden levar a cabo con normalidade. E os doentes presentan síntomas e signos en todos los órganos e sistemas do seu corpo.

-En entrevistas previas a outros compañeiros, explorouse a relevancia do peixe cebra como modelo en investigación pola súa similitude co xenoma humano. No seu campo de investigación concreto, que outras vantaxes aporta traballar co peixe cebra? Que outras especies serían boas candidatas como modelo animal?

-A homoloxía xenética é unha das claves polo que o peixe cebra é tan útil no estudo das enfermidades raras, xa que moitas destas doenzas teñen o seu orixe en xenes concretos. O uso dun peixe como modelo para o estudo de enfermidades humanas é extremadamente útil, xa que como vertebrados comparten gran parte dos procesos fisiolóxicos e órganos que desempeñan funcións similares ás dos humanos.

Ademais, as súas características reprodutivas facilitan considerablemente o seu manexo. Por exemplo, ao ter fecundación externa, é posible observar todo o desenvolvemento embrionario dende o momento mesmo da fecundación, o que resulta unha vantaxe única para estudos de desenvolvemento e xenética.

Outro modelo interesante é o murino ou rato, un dos máis coñecidos pola súas numerosas vantaxes. Porén, a experiencia doutros investigadores no uso dos ratos para o estudo dos Defectos conxénitos da glicosilación é que as mutacións nestes xenes non permiten a supervivencia dos embrións declarándose incompatibles coa vida. 

-Actualmente, vostede é beneficiaria dun dos contratos predoutorais que ofrece o Campus Terra. Que oportunidades lle está a brindar a nivel profesional e persoal? 

-Cando estás a realizar unha tese de doutoramento, a túa vida profesional e persoal vense moi entrelazadas. Esta etapa caracterízase pola formación constante, precisa para o noso futuro profesional e moitas destas ensinanzas acaban trasladándose á nosa vida persoal.

Ademais, durante este tempo crease ao teu redor unha gran rede de contactos grazas á asistencia a cursos, congresos, estadías de investigación, participación en actividades diversas e un longo etc. Como froito destes contactos xorden colaboracións e, en moitas ocasión, amizades que perduran no tempo. 

Contar con financiamento nestes anos foi esencial para poder dedicarme en exclusiva á investigación, sen ter que compaxinalo con outras actividades profesionais complementarias. Isto foi un punto clave para poder profundar no coñecemento dos Defectos conxénitos da glicosilación e poder avanzar nos resultados. 

-Un dos aspectos que máis destacan do seu perfil como investigadora é a paixón que profesa pola divulgación científica. De feito, vostede vén de gañar o Premio á Mellor Comunicación Oral do I Congreso Ibérico da Mocidade Investigadora. Que é o que máis lle atrae da comunicación científica? Que papel xoga a divulgación na sociedade actual?

-Foron as miñas directoras de tese as que me impulsaron a comezar na divulgación científica como unha maneira de loitar contra o medo escénico. E dende as primeiras experiencias, encandeoume. Levo participado en actividades  de divulgación científica dende o ano 2021, colaborando en actividades moi diversas: obradoiros na rúa, charlas en colexios de primaria, centros de FP e proximamente de ESO e bacharelato, a G-night, o DivulgaT e por suposto congresos científicos. En todos eles o interese polo proxecto foi moi acolledor. 

Os investigadores temos unha débeda contraída coa sociedade e por iso debemos compartir todo este coñecemento xerado nos laboratorios, especialmente dende as universidade públicas. Mediante estas actividade podemos aportar o noso grao de area para loitar contra a desinformación que nos rodea diariamente, e promover o espírito crítico. Ademais de inspirar e achegar a ciencia ás futuras xeracións de científicos e científicas, que son sen dúbida o mellor público. 

-E sobre o propio Congreso, que nos pode contar sobre a súa experiencia? Que importancia ten xerar este tipo de espazos para os e as investigadoras mozas que están dando os seus primeiros pasos no mundo da investigación?

-Para min foi un éxito rotundo, tanto a nivel de asistente como de comité organizador. Dende a miña experiencia, creo que este tipo de actividades sempre merece a pena asistir, especialmente cando se leva a cabo na nosa cidade.

Para nós este tipo de actividades ten un gran valor xa que nos permite compartir os primeiros resultados dos nosos traballos científicos, crear rede de contactos e compartir as nosas experiencias con outros. Ademais, as mesas redondas que se crearon con empresas e responsables de diferentes axencias permitiunos aclarar moitas dúbidas con respecto ao noso futuro profesional.

-Ademais, vostede é a presidenta da Asociación de investigadores AgroMar, en que consiste esta agrupación?

-AgroMar é unha asociación de investigadores vinculados ao Campus Terra de Lugo. Está composta principalmente por investigadores predoutorais e posdoutorais. Entre os obxectivos desta organización está o ser unha canle de unión entre nós, para poder compartir experiencias e tecer redes.

Actualmente a principal actividade levada a cabo dende a asociación é fomentar a divulgación científica e conectar a investigación universitaria coa cidadanía a través de proxectos como os Roteiros Científicos, o G-Night, o Pint of Science ou o DivúlgaT, colaborando tanto na organización coma no desenvolvemento das actividades. 

Inicialmente, a asociación naceu na Facultade de Veterinaria, pero hoxe en día conta con membros de distintas facultades, tanto como asociados como na directiva.

-E xa para rematar, que consello lle daría ás novas xeracións que queiran internarse no mundo da investigación científica?

-En primeiro lugar, avisar de que a investigación é unha carreira de fondo, con moitos experimentos que non saen como esperabas, burocracias que parecen interminábeis... Polo que é importante aprender a facer fronte á frustración e non renderse, xa que o esforzo paga a pena. 

O meu consello, baixo a miña experiencia, é que aproveiten todas as oportunidades que se brindan dende a universidade, que fagan prácticas e que, se senten interese por un tema en concreto, falen cos membros dos grupos de investigación. Nunca se sabe onde pode encontrar un o seu lugar...